رەنگدانەوەی جینۆسایدی كیمیابارانی هەڵەبجە لە رۆژنامەگەریی ئێرانیی دا رۆژنامەی (كیهان) بە نموونە

الملخص

ئەم توێژینەوەیە (ڕەنگدانەوەی جینۆسایدی كیمیابارانی هەڵەبجە لە رۆژنامەگەری ئێرانیدا- رۆژنامەی كیهان بە نموونە)، هەوڵدراوە تاوتوێی ئاستی بایەخ و چۆنییەتی رووماڵی كیمیابارانی هەڵەبجە لە رۆژنامەی (كیهان)ی فارسیی دا بكات. هەڵبژاردنی رۆژنامەی کیهان كە لە ساڵی (1942ز)ەوە بەبەردەوامیی لە شاری تاران دەردەچێت، رۆژنامەیەکی رۆژانەی پڕتیراژ و بە ئەزموونی ئێرانە و، چەندین پەیامنێری ئامادەی ساتی جینۆسایدەكە بوون و، رووماڵی هەمەلایەنەیان كردووە و، هەواڵ و داتا و وێنەكانی رۆژنامەكە، بەشایەتحاڵێكی گرنگ بۆ تۆماری جینۆسایدی گەلی كورد دادەنرێت. دیارتریین ئاستەنگیش، دەستڕانەگەیشتن بوو بەسەرجەم ژمارەكانی رۆژنامەكە بەشێوەی كواڵێتیی، لەهەمانكاتدا كەمیی توێژینەوەی ناخشیكاریی لەسەر بابەتی جینۆساید لە رۆژنامەگەریی بێگانەدا لەبارەی گەلی كورد. توێژینەوەكە لە میتۆدنامە و دوو باسی تیۆریی و پراكتیكیی پێكهاتووە. پرسیاری سەرەكیی توێژینەوەكە دەربارەی ناوەرۆكی بابەتەكانی رۆژنامەی (كیهان)ی فارسییە، كە ئایا لە چەند رەهەندەوە بایەخیداوە بە كیمیابارانی هەڵەبجە ؟ بۆ ئەو مەبەستەش، ناخشیكاریی بۆ كۆی بابەتەكانی رۆژنامەكە کراوە. سەبارەت بە هەڵسەنگاندنی جینۆسایدی هەڵەبجە لە دیدگای رێككەوتنامە نێودەوڵەتییەكانەوە، بەپێی پێوەرەكانی (پرۆتۆكۆلی ژنێڤ)ی ساڵی (1925ز)، (كۆنڤاشیۆنی رێگەگرتن و سزادانی تاوانی جینۆساید- 1948ز)، جاڕنامەی گەردوونیی مافەكانی مرۆڤی رێكخراوی نەتەوەیەكگرتووەكان-1948ز و، چەندین رێككەوتنامەی تر، توێژیینەوەکە سەلماندووەیەتی كە كیمیابارانی هەڵەبجە لە خانەی جینۆساید دایە، چونكە كۆمەڵكوژیی مەدەنیی تیاداکراوە. لە بەشی پراكتیكدا، کیهان نموونەپشکنیینی توێژینەوەكەیە، تاوتوێی كۆی ژمارەكانی (1) یەك مانگی رۆژنامەی (كیهان) كراوە، واتا لە ماوەی (1-31 فەروەردینی 1367هـ.ش، 20ی ئازار-20ی نیسانی 1988ز)دا، رۆژنامەكە رووماڵێكی هەمەلایەنەی جینۆسایدی هەڵەبجەی لە ماوەی جەنگی عێراق-ئێران دا كردووە. بابەتەكانی پەیوەندییدار بە جینۆسایدی هەڵەبجە لەسەر بنەمای جۆر و ژانرەكانی رۆژنامەگەریی پۆڵێنكراوە، کە بەگشتی (182) بابەتی جۆراوجۆری تێدایە. لە رووی ژانرەوە، هەواڵ بەرێژەی (29.67) لە بەپلەی یەكەمدایە،  مانشێتی سەرەكی  (21.43%) بە پلەی دووەم و نامە و بەیاننامەكان (12.09%) بەپلەی سێیەم و راپۆرتەهەواڵ بەرێژەی (11.54) بەپلەی چوارەم دێت. هەروەها بابەتی دیدار و شرۆڤە و ستوون و وێنە و نەخشەشی لەخۆگرتووە. لە ئاستی بایەخدانی لاپەڕەكانی ڕۆژنامەش بەجینۆسایدی هەڵەبجە، لاپەڕەی یەك لە رۆژنامەکە بەپلەی یەكەم دێت. لە رووی رەهەندیشیەوە هەروەك بەپێی خشتە پۆلێنكراوە، بایەخدانی مرۆیی، سیاسیی و سەربازیی بە پلەی یەكەم تا سێیەم دێن. دەربارەی سەرچاوەی هەواڵ و بابەتەكانی رۆژنامەی (كیهان)، ئاژانسە ئێرانییەكان بەرێژەی (53.57%) بەپلەی یەكەم و ئاژانسە نێودەوڵەتیی و پەیامنێرە تایبەتییەكانیش بە پلەی دووەم و سێیەم دێن. هەر لە توێژینەوەكەدا، بە خشتە جۆری هەڵوێست و هاوكاریی لەسەر ئاستی ناوخۆ و نێودەوڵەتان بۆ كیمیابارانی هەڵەبجە، روونكراونەتەوە. لە ئەنجامی توێژینەوەكەدا، كۆمەڵێك خاڵ خراونەتەڕوو، كە دیارترینیان ناساندنی كیمیابارانی هەڵەبجەیە وەك جینۆساید، هەربۆیە رۆژنامەی (كیهان) لە ماوەی یەك مانگی نموونە پشکیینەکەدا، زۆرترین ژانری رۆژنامەگەریی (هەواڵ، راپۆرت، دیدار...)ی تایبەتە بۆ جینۆسایدی هەڵەبجە. لە راسپاردە و پێشنیازەكانی توێژینەوەكەدا، ئاماژەدراوە كە پێویستە میدیاكان بایەخی زیاتر بە شرۆڤەی تاوانەكانی دژ بەگەلی كورد بدەن، زۆرترین هەوڵی ئەكادیمیایی لەپێناوی توێژینەوەدا لە سەرجەم رەهەندەكانی دۆسیەی جینۆسایدی گەلی كورد بدرێت.